Od 2 września 2025 roku w Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu można oglądać wystawę Wilhelmina Iwanowska (1905-1999). Pierwsza dama polskiej astronomii, przygotowaną z okazji Roku Wilhelminy Iwanowskiej w Toruniu.
To opowieść o uczonej, która poświęciła życie badaniom nad Wszechświatem i współtworzyła polską astrofizykę. Jej droga – od Wilna, przez powojenną (przymusową) ekspatriację, aż po budowę toruńskiego ośrodka astronomicznego – pokazuje, jak wielką siłą może być pasja do nauki.
Poznaj historię kobiety, która w pracy naukowej dostrzegła największy dar.
Życie poświęcone nauce
Wilhelmina Iwanowska urodziła się w 1905 r. w Wilnie. Studia matematyczne ukończyła na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Stefana Batorego, z którym związała całe swoje przedwojenne życie naukowe. Już jako studentka, w 1927 roku, rozpoczęła pracę w Obserwatorium Astronomicznym USB pod kierunkiem prof. Władysława Dziewulskiego. Jak wspominała po latach: „Obserwacje lubiłam zawsze, dawały one bowiem bezpośredni kontakt z tą największą Przyrodą, jaką jest Wszechświat…”.
Po obronie pracy magisterskiej z matematyki poświęciła się astronomii. W 1933 roku uzyskała doktorat, koncentrując się na klasycznych zagadnieniach astronomii. Zainteresowanie astrofizyką rozwinęła dopiero później – podczas pobytu naukowego w Obserwatorium w Sztokholmie w latach 1934-1935, gdzie współpracowała z prof. Bertilem Lindbladem, jednym z pionierów nowoczesnej astrofizyki. W 1937 roku uzyskała veniam legendi z astrofizyki, stając się jednym z pierwszych badaczy tej dziedziny w Polsce. Była pionierką polskich badań astrofizycznych, a jej praca przyczyniła się do ugruntowania tej specjalności w krajowej nauce.
Po II wojnie światowej, w wyniku zmiany granic i likwidacji Uniwersytetu Stefana Batorego, Iwanowska została zmuszona do opuszczenia Wilna. Ekspatriowana do Torunia, wraz z grupą wileńskich uczonych współtworzyła Uniwersytet Mikołaja Kopernika – uczelnię, która stała się kontynuatorką tradycji akademickich Wilna. Choć Wilno na zawsze pozostało dla niej miejscem szczególnym, to właśnie w Toruniu, u boku prof. Dziewulskiego, stworzyła coś trwałego: silny ośrodek akademicki oraz nowoczesne Obserwatorium Astronomiczne w Piwnicach pod Toruniem.
Od 1952 roku, przez ponad dwie dekady, kierowała toruńskim Obserwatorium. Prowadziła pionierskie badania w zakresie spektroskopii gwiazd, a także należała do grona naukowców rozwijających radioastronomię w Polsce. W 1973 roku – podczas Międzynarodowego Roku Kopernikowskiego – pozyskała od Polonii kanadyjskiej nowoczesny spektrograf, który znacząco wzmocnił potencjał badawczy toruńskiego ośrodka.
Była nie tylko wybitną uczoną, ale i gorliwą popularyzatorką idei Mikołaja Kopernika. Odegrała kluczową rolę w organizacji światowego zjazdu Międzynarodowej Unii Astronomicznej (IAU) z okazji 500. rocznicy jego urodzin. Jej międzynarodową pozycję naukową potwierdziło powołanie na stanowisko wiceprzewodniczącej IAU – jako pierwszej kobiety w historii tej organizacji (1973-1978).
Wystawa – pamięć i inspiracja
Wystawa ma charakter popularnonaukowy i edukacyjny. Składa się z dziesięciu plansz tematycznych, które ukazują życie i działalność Wilhelminy Iwanowskiej – od dzieciństwa i studiów w Wilnie, przez wileńskie i toruńskie etapy kariery naukowej, aż po Jej osiągnięcia międzynarodowe i upamiętnienie.
Narrację wzbogacają archiwalia z zasobu Archiwum UMK, gdzie uczona zdeponowała dorobek swojego życia – m.in. listy, rękopisy, notatki, fotografie, dokumenty osobiste i rodzinne. Uzupełnieniem są jej publikacje pochodzące ze zbiorów Książnicy Kopernikańskiej. W gablotach zaprezentowano również wyjątkowe pamiątki, takie jak świadectwo dojrzałości, toga profesorska, narty czy maszyna do liczenia.
Ekspozycja przypomina o dorobku jednej z wybitniejszych postaci w historii polskiej nauki, ale też o tym, jak z dramatycznych wydarzeń historycznych potrafiła zrodzić się nowa jakość – w tym przypadku: narodziny toruńskiego ośrodka astronomicznego i rozwój polskiej astrofizyki.
Na cześć Wilhelminy Iwanowskiej nazwano planetoidę (198820), ulicę na toruńskim Podgórzu, szkołę w Pigży oraz program stypendialny Narodowej Agencji Wymiany Akademickiej (NAWA).
„Jeśli chodzi o moje zamiłowania, czyli hobbies, to były nimi praca naukowa i obcowanie z przyrodą. Nie założyłam własnej rodziny […], widząc w tym zagrożenie tego największego daru, jakim była dla mnie praca naukowa”.
Słowa te doskonale oddają pasję i oddanie, które towarzyszyły Jej przez całe życie.
Ekspozycja Wilhelmina Iwanowska (1905-1999). Pierwsza dama polskiej astronomii została przygotowana przez Archiwum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika we współpracy z Wojewódzką Biblioteką Publiczną – Książnicą Kopernikańską w Toruniu oraz Międzynarodowym Centrum Badań Kopernikańskich UMK.
Kuratorzy wystawy: Bożena Kierzkowska, Weronika Krajniak, Anna Supruniuk. Projekt graficzny: Kamil Snochowski
Anna Supruniuk
